جمله مشهوری منسوب به استیون هاوکینگ دانشمند بزرگ بریتانیایی هست که می‌گوید:

«بزرگ‌ترین دشمن انسان، جهل نیست، بلکه توهم دانش است».

واقعیت این است که توهم دانایی یا همان توهم دانایی، یکی از بزرگ‌ترین آسیب‌های عصر ما به ویژه با وجود شبکه‌های اجتماعی است.در مقاله پیش رو، با توجه به سوال یکی از دوستان عزیز، سعی کردیم به موضوع توهم دانش یا توهم دانایی بپردازیم. 

یکی از دوستان عزیز بیشتر از یکی، این سؤال را مطرح کرده است:

و حالا این فایل ویدئویی از پیام بهرام پور در پاسخ به ایشان را بببینید و سپس به ادامه مطلب بپردازید:

توهم دانایی چیست؟

The illusion of knowing is the belief that you have understood and learned something, when in fact you haven’t. A good example of this is a student reading through a textbook several times and declaring that she has learned the material.

توهم دانستن، یعنی باور دارید که چیزی را درک کرده‌اید و آموخته‌اید، در حالی که در واقع این‌گونه نیست. دانش‌آموزی که کتاب درسی را چندین بار می‌خواند و ادعا می‌کند که مطالب را آموخته، مثال خوبی برای این موضوع است. Learning Rabbit Hole

از صفحه اینستاگرام محمد منشی زاده، بیایید، چند نمونه از توهمات دانش را بخوانیم:

شاید دیده باشید افرادی که با خواندن چند تا مطلب در تلگرام و اینستاگرام احساس می‌کنند در آن زمینه متخصص شده‌اند. دانش تلگرامی یا دانش اینستاگرامی اسمی هست که برای این توهم دانایی می‌گذارند، مثلاً بعضی‌ها عضو چند صفحه اینستاگرام تربیت فرزند می‌شوند و فکر می‌کنند با خواندن روزی دو سه تا مطلب دیگر نیازی به کتاب و مشاور و آموزش ندارند.

یا مثلاً عضو کانال تلگرام تغذیه و بدنسازی می‌شوند و با دیدن چند پست، برای دیگران هم رژیم غذایی و ورزش تجویز می‌کنند.

یا با خواندن دو سه تا تحلیل اقتصادی، دیگر گمان می‌کنند نیازی به داشتن علم و تجربه در بازار و کلاس برای صاحب‌نظر بودن ندارند.

خیلی از آدم‌ها در این مرحله از یادگیری، درجا می‌زنند. چون نیازی به بیشتر دانستن احساس نمی‌کنند، اما از یک جایی به بعد، سقوط از توهم دانایی رخ می‌دهد و بعد تازه علم و دانش واقعی در آدم‌ها شکل می‌گیرد. همان‌جایی که شاعر می‌گوید:

در حقیقت شاید بهتر باشد تعریف توهم دانش را در سخن زیر جستجو کنیم:

اگر بدون گذراندن پیش‌نیازها، بدون تحمل سختی و صرف وقت زیاد احساس کردیم مفهومی علمی را درک کرده‌ایم، باید بدانیم به‌احتمال بالا، دچار توهم دانش شده‌ایم…

اثر دانینگ کروگر و توهم دانش

دیوید دانینگ (David Dunning) و جاستین کروگر (Justin Kruger) دو محققی هستند که در زمینه توهم دانش و دلایل آن مطالعه کرده‌اند و کوشیده‌اند «توانایی انسان را در ارزیابی توانایی‌های خودش» ارزیابی کنند.

اثر دانینگ – کروگر به زبان ساده می‌گوید:

«افرادی که در یک مهارت ضعیف هستند، معمولاً ارزیابی خوبی از وضعیت خود ندارند و به عبارت دیگر، متوجه نیستند که در آن مهارت ضعیف هستند.»

این اثر، یک معجزه‌ی شگفت‌انگیز و غیرمنتظره نیست. بلکه اشاره به واقعیتی است که بسیاری از ما آن را تجربه و مشاهده کرده‌ایم.

اما ارزش کار دانینگ و کروگر در این است که یک دانسته عمومی را با استفاده از روش علمی آزموده‌اند. تحقیق آن‌ها مسیر تازه‌ای را باز کرد و محققان بسیاری علاقه‌مند شدند تا این پدیده را در حوزه‌های مختلف بسنجند و آزمایش کنند.

آن‌ها نتایج تحقیقاتشان را در مقاله‌ای در سال 1999 چاپ کردند. آن‌ها در این مقاله به چند آزمایش اشاره می‌کنند که در آن‌ها توانمندی‌هایی مانند شوخ‌طبعی، منطق و قدرت استدلال و نیز تسلط بر گرامر و دستور زبان سنجیده شده است.

هر بار از شرکت‌کنندگان خواسته شده که توانمندی خود را در هر یک از این حوزه‌ها برآورد کنند. در کنار این برآورد، آزمونی هم از آن‌ها گرفته شده تا توانایی واقعی‌شان مشخص شود. دانینگ و کروگر یافته‌های خود را در قالب چند نمودار گزارش کرده‌اند. از آن‌جا که این نمودارها کم‌و‌بیش مشابه هستند، اجازه بدهید یکی از آن‌ها را با هم ببینیم:

همان‌طور که در حاشیه‌ی نمودار توضیح داده شده، خط تیره و ضخیم، برداشت هر فرد از توانایی‌های خودش است. در حالی که خط کم‌رنگ، نشان می‌دهد که افراد در آزمون واقعی چه امتیازی کسب کرده‌اند.

به محور افقی نگاه کنید. اگر جمعیت مورد بررسی را به چهار بخش تقسیم کنیم، گروهی که از همه ضعیف‌ترند، فکر می‌کنند که توانایی نسبتاً بالایی دارند (توانمندی حدوداً خود را بالاتر از 60 درصد جامعه مورد بررسی برآورد می‌کنند).

این وضعیت در گروه‌های دوم و سوم، کمی بهتر می‌شود؛ یعنی فاصله توانایی واقعی و برداشت از توانایی کاهش می‌یابد. قسمت آخر نمودار (Top Quartile) هم جالب است. کسانی که واقعاً توانمندی بسیار بالایی دارند، توانایی خود را کمتر از آن‌چه هست ارزیابی می‌کنند.

معمولاً اثر دانینگ کروگر را به این صورت خلاصه می‌کنند:

 افرادی که در یک مهارت ضعیف هستند، متوجه نیستند که ضعیف هستند و سطح توانمندی خود را بالاتر از آن‌چه هست برآورد می‌کنند.

 افرادی که در یک مهارت بسیار قوی هستند، به قوی بودن خودشان آگاه‌اند، اما فکر می‌کنند که حتماً دیگران هم‌چنین مهارتی را دارند و توانایی دیگران را بالاتر از آن‌چه هست برآورد می‌کنند، به همین علت نمی‌توانند به سادگی بپذیرند که خودشان در گروه متخصصین برتر قرار می‌گیرند.

در مورد اثر دانینگ کروگر، فیلم زیر را هم از دیوید دانینگ تماشا کنید:

متهمین و مسببین توهم دانایی

اینجا می‌خواهیم چند مورد از دلایل اینکه به توهم دانش دچار می‌شویم را توضیح دهیم:

اول: ناقص خواندن

یا خیلی زیاد بخوانید یا اصلاً نخوانید!

کسانی که چند کتاب محدود خوانده‌اند، به متوهم‌ترین و خطرناک‌ترین انسان‌ها تبدیل می‌شوند زیرا تعصب شدیدی روی دانش اندکشان پیدا می‌کنند.

یکی از بزرگ‌ترین دلایل توهم دانایی این است که کم می‌خوانیم و برای آموزش عمیق و دانایی، حاضر نیستیم سختی تحمل کنیم. دانش عمیق، دشوار است. اگر می‌خواهید به توهم دانش دچار نشوید یا اصلاً نخوانید یا برای هر موضوع واقعاً منابع دست اول و معتبر آن را عمیقاً مطالعه کنید و در بحر مکاشفه آن فرو بروید!

دوم: آموزش غلط

برتراند راسل فیلسوف معروف می‌گوید:

آدم‌ها احمق به دنیا می‌آیند نه نادان! این آموزش غلط است که آدم‌ها را نادان می‌کند!

آموزش غیر صحیح می‌تواند اثری مخرب بر فهم ما از زندگی و اتفاقات مختلف بگذارد. این امر یکی از متهمین و مسببین به وجود آورنده توهم دانایی است.

سوم: فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی

اکنون فضای مجازی و شبکه‌هایی مثل اینستاگرام، بخش بزرگی از وقت روزانه ما را به خود اختصاص می‌دهند. به دلیل افسارگسیختگی شبکه‌های اجتماعی و نبود کنترل و درک درست از آن، هرکسی می‌تواند چیزی غیرعلمی را به عنوان یک فکت علمی به خورد شما بدهد و حتی برایش سندسازی کند!

دنیایی از اطلاعات و اخبار درست و نادرست و سالم و ناقص در دستان شماست. آن‌قدر سرعت تولید اطلاعات بالاست که زمانی برای تجزیه‌وتحلیل و بررسی در مورد آن‌ها باقی نمانده است. در قرن جدید یکی از ویژگی‌های افراد متمایز با دیگران، قدرت آن‌ها در کنترل ورودی اطلاعات و داشتن تفکر انتقادی است. در تفکر انتقادی ما می‌پذیریم که هر اطلاعاتی که به ما می‌رسد نیازمند بررسی و راستی آزمایی است.

حتماً به شما توصیه می‌کنم در وبینار رایگان و فوق‌العاده تفکر انتقادی شرکت کنید:

---

البته شاید بهتر باشد به جای مقصر دانستن شبکه‌های اجتماعی، خودمان را مقصر بدانیم که در «انتخاب» شبکه‌ها و کانال‌های مختلف که ورودی‌های زیادی وارد مغزمان می‌کند، دقت کافی نمی‌کنیم. البته شاید بهتر باشد گناه شبکه‌های اجتماعی را با این تهمت پاک نکنیم!

شاید بهتر باشد بیشتر به کنترل ورودی‌های ذهنمان بپردازیم و دست به انتخاب‌های بهتری بزنیم. وجود هر کانال آموزشی یا مطلب و خبر در تلگرام یا اینستاگرام دلیلی برای درستی اطلاعات آن نیست. این خرده اطلاعات، به باور محمد منشی زاده، مانند پفک هستند. دل آدم را سیر می‌کنند اما فایده‌ای برای ما ندارند!

از کجا بفهمیم دچار توهم دانایی شده‌ایم؟

جملات زیر که از سایت فرزند سبز برداشته شده است، می‌تواند به شما کمک کند که بفهمید توهم دانش دارید یا خیر؟

خوب فکر کنید آیا این‌گونه جملات را از دیگران شنیده‌اید یا خودتان به کار برده‌اید؟

◾️ من خودم می‌دانستم و نیازی به گفتن شما نبود

◾️ این مقاله هیچ چیزی برای من نداشت.

◾️ یک سمینار تکراری رفتم هیچ نکته‌ای نداشت.

◾️ کتاب‌ها تکراری شده‌اند. من ترجیح می‌دهم با علم روز دانشم را اضافه کنم.

◾️ نه! این درست نیست! آن‌ها همه اشتباه می‌کنند!

شاید دیدن این صحنه در مهمانی‌ها تکراری باشد که وقتی صحبت از سیاست می‌شود همه صاحب نظر هستند. یا زمانی که از عالی‌ترین سطح اقتصاد کشور صحبت می‌شود عده‌ای از دید خود راه حل‌های فوری و شفابخشی ارائه می‌دهند.

در همان زمان اگر موضوع، نحوه بازی یک تیم ورزشی باشد همه به عنوان متخصصین علم ورزش از اشتباهات مربیان و داوران می‌گویند. واقعیت آن است که ما سعی می‌کنیم از همه چیز سر در بیاوریم و این باعث توهم دانایی در ما می‌شود. چیزی که استیون هاوکینگ دانشمند بزرگ معاصر آن را نقطه مقابل دانش و بدتر از نادانی می‌داند.

با توضیحات این جدول، بهتر می‌توانید متوجه شوید دچار توهم دانایی هستید یا نه:

نشانه‌ها	توضیحات	نحوه اصلاح
اعتماد به نفس کاذب	احساس تخصص در یک زمینه بدون دانش عمیق یا تجربه	مشورت با افراد متخصص و مطالعه منابع
نادیده گرفتن نظرات دیگران	رد کردن دیدگاه‌های مخالف و اشتباه دانستن دیدگاه دیگران	گوش دادن به نظرات دیگران و تحلیل
عدم آگاهی از محدودیت ها	عدم توانایی در شناخت نقاط ضعف دانش خوب یا آگاهی از ندانستن	پذیرش ندانستن و سوالات عمیق پرسیدن

چطور توهم دانایی نداشته باشیم؟

هیچ جواب ساده و سریعی برای این کار وجود ندارد.

معمولاً پیشنهاد می‌کنند که «از دیگران بخواهید شما را نقد کنند و صادقانه بگویند که چه برآوردی از توانمندی شما دارند.» هم‌چنین پیشنهاد می‌کنند که «در مسیر یادگیری متوقف نشوید و هرگز فکر نکنید که به سطح مطلوب رسیده‌اید.»

نکته بعد توجه کردن به حرف‌های مخالف، بدون آرد گرفتن است. گاهی وقت‌ها شاید با بررسی عمیق حرف‌های مخالف و دانستن دلایل آن‌ها به این نکته پی ببریم که ما داریم اشتباه می‌کنیم!

شاید یک راه‌حل دیگر هم این باشد که همیشه چند نفر را که از شما بسیار جلوتر و قوی‌تر هستند مد نظر داشته باشید و با پیگیری آن‌ها و فعالیت‌هایشان،‌ تصویری واقع‌بینانه‌تر از جایگاه خود به دست بیاورید.

برای چند لحظه سعی کنید کمی از نقد کردن دیگران فاصله بگیرید و دنبال مصداق‌های دانینگ-کروگر و توهم دانایی در اطرافیان نگردید. به این فکر کنید که در چه مواردی، برآوردی غیرواقع‌بینانه از توانمندی خود داشته‌اید؟ آیا پیش آمده که برای این برآورد غیرواقع‌بینانه هزینه هم پرداخت کرده باشید؟

نکته بعدی این است که به دنبال جواب قطعی درست نباشیم. رویکردهای علمی همیشه ممکن است دچار خطا باشد یا بعداً نظریه‌هایی بهتر کشف و گفته شود. بنابراین دنبال جواب‌های قطعی و بسیار کامل در مورد دانسته‌هایتان نباشید.

همیشه انعطاف‌پذیر باشید و اجازه بدهید دانسته‌هایتان مورد آزمایش قرار گیرند و روی آن تعصب نداشته باشید.

به یاد داشته باشید که حقیقت نزد یک نفر یا یک جریان نیست. راستی، از کلمات همیشه و هیچ‌وقت هم کمتر استفاده کنید؛ مراقب این دو کلمه باشید.

همیشه مشتاق دانایی بیشتر باشید و بدانید که ممکن است یک سال بعد، تمام دانسته‌هایتان تغییر کند و بفهمید که اشتباه می‌کردید.

وقتی شناخت کافی از خود داشته باشیم، می‌دانیم کدام زمینه قوی هستیم و در کدام زمینه نه؛ بنابراین، توهم دانایی به‌سراغ‌مان نمی‌آید. ما در دوره رایگان خودشناسی کمک‌تان می‌کنیم تا به درک بهتری از خود برسید.

چطور با کسی که توهم دانایی دارد رفتار کنیم؟

برای رفتار با کسی که توهم دانایی دارد، به این نکته‌ها توجه کنید:

• گوش دادن فعالانه بدون قضاوت: برای اینکه طرف مقابل حالت تدافعی نگیرد، به حرف‌های او گوش دهید و طوری رفتار کنید که صحبت‌های او برایتان مهم است.
• سؤال‌های باز پرسیدن: به جای اینکه مستقیماً با فرد مقابله کنید، سؤال‌های باز از او بپرسید؛ مثلاً «منبع این اطلاعات کجاست؟» یا «می‌توانی بیشتر توضیح دهی؟». با این کار به آن‌ها کمک می‌کنید تا تفکر عمیق کنند و به نقاط ضعف استدلال خود پی ببرند.
• ارائه اطلاعات درست به‌شکل غیرمستقیم: به‌جای گفتن «تو اشتباه می‌کنی» به‌صورت مستقیم، اطلاعات درست را در قالب داستان، نقل قول یا مثال بگویید؛ مثلاً «جالب است، چون من در یک وب‌سایت علمی خواندم که …».
• احترام به طرف مقابل: به طرف مقابل احترام بگذارید، حتی اگر صحبت‌های او اشتباه است؛ مثلاً بگویید «جالب است که اینقدر روی این موضوع پافشاری داری، حالا بیایید از جانب دیگر به این قضیه نگاه کنیم».
• مشخص کردن مرزهای گفتگو: اگر بحث به مسیر غیرسازنده‌ای هدایت شد، محترمانه موضوع را عوض کنید یا بگویید در آینده می‌توانیم با اطلاعات بیشتری در این مورد صحبت کنیم.
• خودکنترلی: افرادی با توهم دانایی ممکن است باعث کلافگی شما شوند، اما آرامش خود را حفظ کنید؛ این کار به سازنده‌تر شدن گفتگو کمک می‌کند. ما در مقاله «خودکنترلی چیست؟» درباره این مهارت بیشتر صحبت کرده‌ایم.

در آخر باید بگوییم هرچه بیشتر از اشتباهات خود درس بگیریم، به دانایی نزدیک‌تر می‌شویم؛ هرچند مسیر طولانی برای آگاهی کامل باقی است. ما در مقاله «چطور از اشتباهاتمان درس بگیریم؟» درباره اینکه چطور خردمند شویم، صحبت کرده‌ایم؛ برای اطلاعات بیشتر می‌توانید این مقاله را بخوانید.

معرفی کتاب توهم دانایی

استیو اسلومن و فیلیپ فرنباخ در کتاب «توهم دانایی» جایگاه توهم در تصمیمات بشر را (چه در ابعاد فردی و چه در ابعاد اجتماعی) بررسی می‌کنند. این کتاب شما را به درک غنی‌تری نسبت به اتفاقاتی که در ذهن‌تان می‌افتند، می‌رساند. در این کتاب می‌فهمید چرا برخی انسان‌ها گاهی ما را با نبوغ خود و گاهی با نادانی‌شان شگفت‌زده می‌کنند.

با خواندن این کتاب بهتر می‌توانید خطاهای انسانی در درک موقعیت‌ها و عملکرد را متوجه شوید.

در بخشی از کتاب توهم دانایی می‌خوانیم که:

برآورد ما از میزانی که می‌دانیم، بسیار خوش‌بینانه است و این نشان می‌دهد ما نادان‌تر از آنیم که فکر می‌کنیم.

لینک خرید کتاب

کلام آخر

با آگاهی از این‌که خودمان توهم دانایی داریم یا دیگران، می‌توان عکس‌العمل مناسبی داشته باشیم. ما در جهانی گسترده زندگی می‌کنیم که هر لحظه امکان نقض باورهای قبلی‌مان وجود دارد؛ بنابراین، توهم دانایی ما را محدود نگه می‌دارد! اگر می‌خواهید مسیر تکامل را با سرعت بیشتری طی کنید، همواره باشد تشنه آگاهی باشید و دانسته‌های قبلی خود را زیر سوال ببرید.