تعامل با کودک ؛ چه روش هایی را به کار ببریم؟

وقتی انسان در جایگاه پدر و مادر قرار می‌گیرد، یک‌باره ترسی تمام وجودش را فرا می‌گیرد. ترس اینکه حالا من با این کودک چه کنم؟ چه روش و اصولی را باید انتخاب کنم؟ تربیت فرزند چه راهکارهایی دارد؟ از کدام باید استفاده کنم؟ ممکن است شما هم رفتارهایی از پدر و مادرها دیده باشید و بگویید: «اگر من جای این پدر و مادر بودم چه‌کاری انجام می‌دادم؟» یا شاید پیش خود بگویید: «من فرزندم را این‌طوری تربیت نمی‌کنم، بلکه جوری تربیت می‌کنم که فرزندم خیلی رابطه خوبی با من داشته باشد.» بعضی مواقع اصلاً پدر و مادرها می‌ترسند و می‌گویند: «خدایا ما چه کنیم با این موجود دوپا؟»
برای همین نیاز است که همسران قبل از اینکه صاحب فرزند شوند، در این مورد اطلاعاتی کسب کنند یا اینکه بعد از تولد فرزندشان سعی کنند که مهارت‌های تعامل با کودک را بیاموزند.
البته هر پدر و مادری برای تعامل با کودک خود از روشی استفاده می‌کند که آن روش تربیتی اصول و مقرراتی دارد. هر روش تربیتی شامل یکسری بایدها و نبایدهاست که هر فردی بر آن اساس پایه و شالوده تربیتی فرزندش را می‌چیند.

چند نوع روش تعامل با کودک داریم؟

روش‌های تعامل با کودک به این ترتیب است:

1 ـ روش تربیتی سخت گیری

2 ـ روش تربیتی آسان گیری

3 ـ روش تربیتی سالم

این روش‌های تربیتی می‌تواند از نسلی به نسل دیگر منتقل شود و یا می‌تواند هر فردی با استفاده از تجربیات دیگران بیاموزد یا می‌تواند در اثر مطالعه این تجربیات را کسب کند.

خانم دکتر جین نلسن در کتاب تربیت سالم – که این مقاله بر گرفته از آن کتاب است- این سه روش تعاملی با کودک را معرفی کرده است. من در اینجا هر سه مورد را بررسی خواهم کرد و بهترین روش را معرفی می‌کنیم

البته در هر سه روش پدر و مادر می‌خواهند بر اساس دانشی که دارند بهترین روش تربیتی را بکار ببرند تا نسلی داشته باشیم که بتوانند توانمندی‌های خود را کشف کنند و با همراهی هم دنیا را جای بهتری برای زندگی کنیم.

دیدگاه اول

 روش سخت‌گیرانه

در این روش تربیتی جایگاه کودک نادیده گرفته می شود. یک سری قوانین و مقررات گفته شده است و کودک باید پیروی کند و اگر بر اساس آن قوانین عمل نکرد تنبیه می‌شود.

 کودکان در این روش تعاملی هیچ قدرت تصمیم‌گیری ندارند. بلکه فقط باید حرف شنوی داشته باشند و باید آن دستور یا قانون را بپذیرند.

 نمونه گفتگو در این روش تعامل با کودک:

والدین: « تو باید این کار را انجام دهی».

کودک: « چرا؟»

والدین: « هیچ چرایی وجود ندارد. هرچه گفتم بگو چشم! چون من می‌گویم باید انجام بدهی!»

در این روش تعامل با کودک، چرایی وجود ندارد. مثل سربازخانه که در آن می گویند: «ارتش چرا ندارد!»

یا مثلا:

– «من می‌گویم تو الآن باید بروی بخوابی.»

– « چرا؟»

– « چون من می‌گویم.»

در این روش تعامل با کودک، سختگیری زیادی لحاظ شده است. کودک قدرت تصمیم‌گیری و انتخاب ندارد. بلکه هر آنچه والد می‌گوید را باید انجام دهد؛ چون پدر یا مادر این درخواست را دارند باید انجام شود. جریمه انجام ندادن این کار هم تنبیه است.

اجازه بدهید خاطره ای شخصی را در این نوشته بگنجانم تا بهتر موضوع را درک کنید:

چند روز پیش به فروشگاهی برای خرید رفته بودم. هم‌زمان شاهد خرید یک مادر و کودک هم بودم. کودک، 3 یا 4 ساله بود و بستنی کیم می‌خواست. او به مادرش اصرار کرد که بستنی کیم میخواهد. اما مادرش میخواست برایش بستنی قیفی بخرد. کودک به مادرش اعتراض کرد که : «من بستنی کیم میخواهم و بستنی قیفی نمیخورم.». در ادامه مادرش با لحنی تند به او گفت: «حالا که به حرف من گوش ندادی اصلاً برایت بستنی نمیخرم.»

مادر از روش های تعامل با کودک، روش سختگیرانه را انتخاب کرده بود. حتی در ادامه این ماجرا، تنش بین مادر و کودک تا آن حد بالا گرفت که مادر کودکش را می کشید تا از در فروشگاه بیرون ببرد.

همان طور که برایتان توضیح دادم در این روش کودک اصلاً نمی‌تواند اظهارنظر کند. فقط باید یک شنونده باشد و فرمان درخواستی را اجرا کند؛ و هر موقع که اجرا کرد فرزند خوبی است و در غیر این صورت بچه خوبی نیست. این روش تعامل با کودک چندان خوب نیست.

دیدگاه دوم

روش آسان گیری

این روش تعامل با کودک، درست نقطه مقابل روش اول است.
در این روش تربیتی هیچ قوانین و مقررات خاص و ویژه ای وجود ندارد. بلکه کودکان در این روش تربیتی خیلی آزاد و رها هستند، می‌توانند هر کاری را انجام دهند، بدون اینکه برای کارشان قاعده و قانونی باشد.
در این روش تعامل با کودک، به نظر می رسد عشق و علاقه به کودک آنقدر زیاد است که مادر یا پدر نمی تواند او ار محدود کند و اجازه می دهد هرکاری دلش خواست انجام دهد. البته می توانیم بگوییم گاهی اوقات پدر و مادرها از سر گریز از مسئولیت یا بی خیالی، این روش تعامل با کودک را انتخاب می کنند.
در این روش پدر و مادر می‌گویند: « کودک ما می‌تواند خودش برای خودش قوانینی وضع کند و ما کاری به کارش نداریم.»
آنها کودک را به طریق غیرمستقیم به صورتی درآورده اند که « هرچه تو بگویی ما انجام می دهیم و ما وظیفه داریم که به تو فقط عشق بدهیم! عشقی که هیچ حساب و کتابی ندارد و تو هر کاری که انجام دهی ما موافق آن هستیم!»

با تعریف یک خاطره دیگر، این موضوع را برایتان روشن تر می کنم:

«سارا کودکی است که در خانواده ای آسان‌گیر بزرگ شده است. سارا صبح از خواب بلند می‌شود و می‌گوید: مامان من صبحانه پنیر و کره می‌خورم. مادر بلافاصله برایش صبحانه را آماده می‌کند. وقتی به آشپزخانه می‌رسد می‌گوید: مامان من بیسکویت می‌خورم. مادر برایش بیسکویت می‌آورد.  بعد می‌گوید مامان من دلم نان فانتزی می‌خواهد. مادر می‌گوید: متأسفانه نداریم. در این حالت سارا ناراحت می‌شود و می‌گوید: که چرا نان فانتزی نداریم و برای همین من صبحانه نمی‌خورم. مادر می‌رود از مغازه نزدیک منزل نان فانتزی می‌خرد. وقتی که می‌آورد سارا می‌گوید نمی‌خواهم. اصلاً دوست ندارم و دوست دارم بخوابم. »

در این روش کودک پدر و مادرش را به بازی می‌گیرد. چون می داند  هر حرفی که بزند پدر و مادر حتماً گوش می‌دهند. در این روش تعامل با کودک پدر و مادر مثل غلام حلقه به گوش، گوش به فرمان کودک خود هستند.

دیدگاه سوم

روش تربیت سالم

و اما می رسیم به روش سوم و بهترین روش…

در روش تعامل با کودکان به روش تربیت سالم ، کودکان، آزادی عمل دارند اما در کنارش مقررات هم وجود دارد.

 در این روش تربیتی کودکان می‌توانند خودشان انتخاب کنند، پس قدرت تصمیم‌گیری دارند.

در این روش تعامل با کودک، کودک بین چند انتخاب می‌تواند یک انتخاب داشته باشد. در این شیوه سعی شده که قوانینی وضع شود که به نفع هر دو طرف باشد نه  مثل روش سختگیری که حق فقط برای والد است و نه مثل روش آسانگیرانه که حق فقط برای فرزند است.

در روش تربیت سالم ، قوانین و مقررات به گونه‌ای تنظیم شده است که هر دو طرف نفع می‌برند و در تعامل کامل با هم هستند. در این روش برای هر مسئله ای که پیش می آید، راه حلی هم تعریف شده است که بدون آسیب رسیده به دو طرف، باعث حل مسئله می شود. اگر نظر کودک با نظر والدین متفاوت باشد، والدین با قاطعیت همراه با مهربانی و محبت و احترام نظرشان را اعلام می‌کنند.

فرض کنید برای خرید لباس به بوتیک مراجعه کردید. به کودک خود می‌گویید: « عزیز دلم شما می‌توانی از بین این شلوار و بلوز یکی را انتخاب کنی و امکان اینکه فعلاً هردو را بخرم وجود ندارد.»
پس عزیز دلم تو می‌توانی یکی از این دو را انتخاب کنی؟

وقتی که کودک ما قدرت انتخاب داشته باشد، می‌تواند یاد بگیرد که تصمیم بگیرد. وقتی که تصمیم‌گیری را یاد بگیرد، احساس مفید بودن و ارزشمند بودن را حس می‌کند. حتی در انتخاب شلوار یا بلوز می‌توانیم باز هم حس همکاری را در کودکمان برانگیخته کنیم و از کودک بپرسیم که از بین این چند تا شلوار می‌توانی یکی را انتخاب کنی.

چرا روش تربیت سالم، بهترین روش است؟

در تربیت سالم ما با کودک خود تعامل بیشتری می‌کنیم؛ چون در این روش در عین اینکه به کودک محبت می‌کنیم و به خواسته هایش احترام می گذاریم، رفتار قاطعانه و محکمی هم با او خواهیم داشت.
در این شرایط، کودک یاد می‌گیرد که تصمیم‌گیری کند و تصمیمات درستی بگیرد.

عزت نفس کودک با این روش بیشتر می شود. او میفهمد که عزیز و محترم است و در عین حال حق قانون شکنی ندارد. از همه مهم‌تر اینکه کودک مسئولیت‌پذیری را می‌آموزد. چون به کودک می‌آموزیم که : «تو می‌توانی انتخاب کنی و وقتی چیزی را انتخاب کردی پس مسئولیت کارت را هم می‌پذیری». خیلی مهم است که در تربیت سالم ما با یک روش تربیتی به چند نکته مهم توجه داشته باشیم.

می‌دانم خیلی از ما والدین وقتی می‌خواهیم از این روش استفاده کنیم، خیلی سخت است و ممکن است در اوایل کار، کاربرد درست خودش را نشان ندهد.  اما مطمئن باشید بعد از مدتی سعی و تلاش مداوم و داشتن قاطعیت، حتماً می‌توانیم به نتیجه خوبی برسیم. برای همین پیشنهاد می‌کنم که این روش را هم لطفاً تجربه کنید.

گذشته بهتر بود یا الان؟

در گذشته شرایط با اکنون متفاوت بود.  کودکان و نوجوانان در طول زندگی موقعیت های زیادی برای آموزش مهارت‌هایی مثل مسئولیت‌پذیری را نداشتند. اما چون کودکان پابه‌پای بزرگ‌ترها کار می‌کردند، این مهارت ها را به صورت تجربی در کنار فعالیت در کنار بزرگتر ها به صورت تجربی می آموختند.

 اما در حال حاضر متأسفانه فرصت کمی برای یادگیری مهارت‌هایی مثل مسئولیت‌پذیری وجود دارد. چون کودکان احساس نیاز اینکه وجودشان چقدر مهم است را ندارند. پس ما باید سعی کنیم شرایط یادگیری این مهارت‌ها را به کودکان فراهم کنیم و از هر فرصتی برای آموزش استفاده کنیم.

زمانی کودکان مهارت مسئولیت‌پذیری را یاد می‌گیرند که فرصت یادگیری را در محیط مملو از عشق و محبت همراه با قاطعیت و احترام بیاموزند. کودکان باید  متوجه باشند که وجودشان برای والدینشان دارای اهمیت است و قرار است که در زندگی با یادگیری این مهارت‌ها بتوانند فرد مفیدتر و مسئولیت پذیرتری باشند. 

در انتها خواندن کتاب تربیت سالم در خانه نوشته دکتر جین نلسن ترجمه محمد جواد فرشچی و ریحانه ایزدی از انتشارات سازوکار را به همه پیشنهاد می‌کنم.

سایر مقالات در مورد کودکان و نوجوانان:

راهکارهای افزایش عزت نفس کودکان

10 راهکار برای افزایش خلاقیت در کودکان

چطور هوش هیجانی کودکان را درست هدایت کنیم؟

حضرت محمد (ص) با کودکان چطور صحبت می کرد؟

تقویت و پرورش فن بیان کودکان-ندا سعادتی