طراحی آموزشی موضوعی است که در کشور ما بسیار کم به آن پرداخته می شود. در حالی که در تمام کشورهای توسعه یافته موضوعی بسیار ضروری برای آموزش است. «طراحی آموزشی» برای درک بهتر و موثرتر مفاهیم آموزشی لازم است. دراین مقاله گریزی مختصر و مفید به مبحث طراحی آموزشی زده ایم. این اولین مقاله از مجموعه مقالاتی است که قرار است با موضوع «طراحی آموزشی» در سایت بیشتر از یک نفر منتشر شود. با ما همراه باشید.

طراحی آموزشی چیست؟

برای درک طراحی آموزشی و یا طراح آموزشی کافی است دو واژه طراحی و آموزش را به شکل جداگانه بررسی کنیم.
واژه اول یعنی طراحی به دو شکل تعریف می‌شود. یکی به شکل هنری یعنی انجام کاری هنری با پیروی از قواعد زیبایی شناسی و رعایت کردن و یا شکستن اصول هنری و دیگری حل مسئله.
در کل طراحی و طراح همیشه به دنبال حل مسئله‌ای است تا بتواند فضاها (در طراحی معماری)، شکل‌ها و اندازه‌ها (در طراحی گرافیکی)، حجم‌ها و بعدها (در هنرهای تجسمی) و… را برای بیننده و شنونده خود معنادار کند. در نتیجه طراح در واقع یک کاتالیزور است برای درک هر چه بهتر مفاهیم و کاربردی کردن برای کاربر.
معنای واژه آموزش هم تا حدود زیادی برای همه مشخص است، آموزش به روند یادگیری و درک مفاهیم گفته می‌شود. امروزه آموزش با توسعه اینترنت به شکل‌های متفاوتی در آمده و افراد فقط به اشکال سنتی با آموزش در ارتباط نیستند، در نتیجه دانستن دانش طراحی آموزشی چه برای افراد معمولی که فقط به دنبال یادگیری هستند و چه برای کسانی که با آموزش به شکل حرفه‌ای در ارتباط هستند می‌تواند مفید باشد.

اصول طراحی آموزشی

طراحی آموزشی به طرح و برنامه‌ای گفته می‌شود که شما به عنوان معلم، استاد، مدرس و در کل یاد دهنده دارید تا بتوانید از طریق آن شاگردان، افراد و در کل یاد گیرنده‌ها را به درک و آموزشی جدید برسانید. آموزش گیرنده دوست دارد از وضعیت فعلی خود به آینده‌ای بهتر برسد و میان این دو وضعیت موانع و چاله‌هایی وجود دارد که به آن‌ها «شکاف» گفته می‌شود. در اصل کار اصلی طراح آموزشی زدن پلی مقاوم و مناسب، بین موقعیت فعلی آموزش گیرنده و آینده مطلوب او است تا این فرد بتواند به سلامت و با خیال راحت از آن بگذرد.

بهترین نمونه‌های طراحی آموزشی

بهترین مدل آموزش خود طراحی آموزشی را در کتاب «طراحی برای چگونگی یادگیری افراد» خوانده‌ام، این کتاب اثر جولی درکسن است. در این کتاب از مثالی فوق‌العاده استفاده شده که تمامی اصول اصلی طراحی آموزشی در آن نهفته است. در صورت علاقه بیشتر به طراحی آموزشی، خواندن این کتاب می‌تواند بهترین پیشنهاد باشد.

همین‌طور مثال‌های فوق‌العاده‌ای از طراحی آموزشی علمی و بسیار کاربردی در مجموعه بیشتر از یک نفر استفاده می‌شود. در مجموعه بیشتر از یک نفر یکی از چالش‌های همیشگی که ذهن اعضای تیم طراحی را به خود مشغول کرده طراحی دوره‌های مجازی با استانداردهای طراحی آموزشی بالا است. در ویدئو زیر می‌توانید نمونه‌ای از طراحی مناسب برای یک محصول مجازی را ببینید که با استانداردهای روز طراحی آموزشی هماهنگ است.

شکاف‌ها در طراحی آموزشی

فرض کنید که صبح یک روز تعطیل قصد کوهنوردی و رفتن به بالای یکی از کوه‌های اطراف محل زندگی خود دارید. برای انجام یک کوهنوردی موفق به چه چیزهایی نیاز دارید؟
داشتن لباس مناسب کوهنوردی، کلاه، چکمه، مواد غذایی، کوله پشتی و … جزء وسایلی هستند که شما برای انجام یک کوهنوردی خوب به آن‌ها نیاز دارید. در واقع این‌ها اولین نیاز شما برای این سفر است و داشتن این وسایل لزوماً دلیل تبدیل شدن به یک کوهنورد موفق نیست که بتواند دماوند را فتح کند!

1- شکاف دانش

در طراحی آموزشی آموزش گیرنده نیاز دارد که از موقعیت فعلی خود به موقعیت مطلوب در آینده حرکت کند. در این سفر با موانع و مشکلاتی همراه است که به این موانع و مشکلات در اصطلاح «شکاف» گفته می‌شود. در مثال بالا برای رسیدن به قله کوه یا داشتن یک کوهنوردی موفق نیاز داریم که وسایلی را با خود داشته باشیم. در آموزش نیز به این وسایل اولیه دانش یا علم گفته می‌شود و در اصطلاح طراحی آموزشی به آن شکاف دانشی گفته می‌شود.
شکاف دانشی اولین و پایه‌ای‌ترین شکاف در هر آموزشی است. در نبود آن نمی‌توان به آینده مطلوب رسید و به صرف داشتن آن نیز نمی‌توانید قطعاً به هدف خود برسید.

2- شکاف مهارت

به مثال کوهنوردی برگردیم، فرض کنید که شما وسایل لازم را دارید ولی بعد از 5 دقیقه در کوه به نفس‌نفس می‌افتید و نمی‌توانید ادامه بدهید، در واقع بدن شما به شرایط کوهنوردی عادت ندارد و یا دقیقاً نمی‌دانید چطور از وسایل و ابزاری که تهیه کردید باید استفاده کنید، مثلاً از عصای کوهنوردی در جای درست استفاده نمی‌کنید و بیشتر باعث زحمت شماست تا کمک! به نظر شما مشکل کجاست؟ مشخصاً شما نیاز دارید که بیشتر و بیشتر تمرین کنید. قبل از رفتن به کوه، پیاده روی‌های طولانی انجام دهید تا استقامت بدن شما افزایش پیدا کند. به این ترتیب می‌توانید در شرایط سخت کوهنوردی طاقت بیاورید.
این مشکل و مانع به شکاف مهارت معروف است و نیاز هر فرد با دانش را به تمرین نشان می‌دهد. فقط داشتن دانش انجام هر کاری باعث موفقیت در انجام آن نیست، شما به عنوان آموزش گیرنده نیاز دارید که تمرینات زیادی برای کسب مهارت در آموزش مورد نظرتان انجام دهید. مثال بهتر در این بخش می‌تواند موسیقی دانی باشد که به صرف علم زیاد، خود را نوازنده بداند. در حالی که شاید ساده‌ترین قطعه موسیقی را نتواند بنوازد. متأسفانه معمولاً در آموزش‌هایی که ما می‌بینیم فقط به همین دو شکاف توجه می‌شود: شکاف دانشی و شکاف مهارت.
همان‌طور که در ویدئو نیز دیدید یکی از سخت‌ترین مراحل و پر چالش ترین مراحل طراحی آموزشی به ویژه در آموزش مجازی، شکاف مهارت و وادار کردن افراد به انجام تمرینات و استفاده از خلاصه‌برداری‌ها است. در مجموعه بیشتر از یک نفر راه‌حل‌های خلاقانه‌ای برای این چالش‌ها در نظر گرفته شده است.
اما این شکاف‌ها 3 بخش اصلی دیگر هم دارند. فرض کنید شما میدانید که سیگار کشیدن برای بدن مضر است یا انجام روزانه 30 دقیقه ورزش باعث افزایش انرژی و عملکرد شما می‌شود؛ اما به دلایلی این کار را انجام نمی‌دهید. این شکاف که به شکاف انگیزشی معروف است دلیل بسیاری از کارهایی است که ما به اهمیت و نیاز آن واقفیم؛ اما تنبلی، اهمال کاری و این قبیل مسائل مانع انجام دادن آن می‌شود.

3- شکاف انگیزه

در مثال کوهنوردی، شاید این‌طور باشد که شما تمام وسایل موردنیاز برای حرکت به سمت قله کوه را دارید و از قبل تمرینات فراوانی را انجام داده‌اید؛ اما بعد از 30 دقیقه در کوه به نظرتان می‌رسد که نیازی به ادامه مسیر نیست و بهتر است در جایی اُتراق کنید و از طبیعت لذت ببرید. در واقع فراموش کردن انگیزه‌های اولیه از کوهنوردی می‌تواند عاملی باشد که شما را از ادامه مسیر بازدارد. احتمالاً برای شما زیاد پیش آمده که آموزشی را شروع کرده ولی در اواسط مسیر آموزش، دیگر نیازی به آموزش ندارید و آن را رها می‌کنید. این شکاف عامل بسیاری از دلسردی‌های ما از ادامه مسیر است.
یک تکنیک عالی برای ادامه مسیر آموزش می‌تواند این باشد که برگه‌ای را برای خود آماده کنید و در آن بنویسید که برای چه موضوعی شروع به آموزش کردید. مثلاً اگر شما قرار است آموزش فلان نرم افزار را ببینید، برای خود بنویسید که انگیزه‌های شما برای دیدن این آموزش چیست و این برگه را تا پایان مسیر آموزش داشته باشید.

4- شکاف محیط

شکاف بعدی که در آموزش پیش می‌آید، توسط آموزش دهنده به وجود می‌آید و ناشی از طراحی ضعیف مسیر آموزش است. بسیاری از آموزش‌های سنتی دچار این شکاف هستند و آن شکاف محیط است. مسئله اصلی در این شکاف وجود سرعت گیرهایی در مسیر آموزش شماست که ناخواسته آموزش دهنده برای شما ایجاد می‌کند، پیچیدگی‌های بیش از حد، در هم بودن نقشه راه، ایجاد استانداردهای خیلی بالا برای شروع و در کل عدم ساده سازی که اصل مهمی در آموزش است باعث می‌شود شما به عنوان آموزش گیرنده در مسیر آموزش گم شوید و نتوانید ادامه مسیر دهید.
کوهنوردی را در نظر بگیرید که به دلیل پیچیده بودن زیاد نقشه راه در مسیر گم می‌شود، یا به دلیل پیش‌شرط‌های زیاد در ابتدای مسیر از حرکت خود منصرف می‌شود.
با استفاده از ساده سازی مسیر آموزش و داشتن نقشه کلی برای مسیر آموزش می‌توان این شکاف آموزشی را حل کرد و افراد را برای آموزش بهتر ترغیب نمود.

5- شکاف تعامل

رسیدیم به شکاف آخر؛ شکاف تعامل.
در واقع در این شکاف شما به عنوان آموزش دهنده، هدف نهایی و مقصد آخر این سفر را دقیق مشخص نکردید و افراد به شکل سردرگمی در حال ادامه مسیر هستند. افراد با انگیزه، پشتکار و دارای مهارت زیادی را در اطرافمان می‌بینیم که با وجود داشتن دانش فراوان در مسیر آموزش سردرگم هستند و دقیقاً هدف نهایی آموزشی که می‌بینند را نمی‌دانند. دادن نقشه کلی مسیر می‌تواند بسیار کمک کننده باشد.

چطور طراحی آموزشی بهتری انجام دهیم؟

برای شناسایی هر یک از شکاف‌های بالا شما به عنوان آموزش دهنده و به عنوان آموزش گیرنده می‌توانید سؤال‌هایی را مطرح کنید تا هدف شما از این عمل مشخص و واضح شود تا بتوانید بهترین آموزش را داشته باشید.

شکاف دانش

– آموزش گیرنده چه اطلاعاتی نیاز دارد تا موفق شود؟
-در کجای مسیر به این اطلاعات نیاز دارد؟
-به چه شکل این اطلاعات را می‌توان به افراد یاد داد؟

شکاف مهارت

-آموزش‌گیرنده‌ها چه مواردی را باید تمرین کنند؟
-در کجای مسیر این تمرینات باید انجام شود؟

شکاف انگیزه

-افراد با تغییر کردن چطور ارتباط برقرار می‌کنند؟
-انگیزه‌های اصلی خود از آموزش را به یاد دارند؟

شکاف محیط

– چه پیچیدگی‌هایی در خود مسیر آموزش وجود دارد؟
– می‌توان آن‌ها را ساده کرد؟

شکاف تعامل

اهداف آموزش و مقصد مسیر به شکل کامل مشخص شده است؟
همینطور برای افرادی که میخواهند آموزش های بهتری ببینند و در کل روند آموزش دیدن بهتر و حرفه ای تری را تجربه کنند، میتوانند با دانستن دانش طراحی آموزشی به آن دست یابند. یکی از بهترین توصیه ها برای آموزش هرچه بهتر در ویدئو پایین وجود دارد که در سمینار هدف گذاری آقای بهرام پور به افرادی که آموزش دیدن درست را نمیدانند راه های آموزش درست را، آموزش میدهند:

امیدوارم با دانستن این نکته که هر آموزشی مانند یک سفر است و باید در آن شکاف‌های موجود را درک کرد و برای هر یک از آن‌ها برنامه‌ای داشت، بتوانید بهتر آموزش ببینید و بهتر آموزش بدهید.